«Γράμμος-Βίτσι»: Η πρώτη ταινία για τον Εμφύλιο Συνέντευξη του Ηλία Μαχαίρα στο περιοδικό «Patria»

O Ηλίας Μαχαίρας υπήρξε από τους πρώτους σκηνοθέτες που έκαναν ταινίες για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τα όσα ακολούθησαν. Υπήρξε ο σκηνοθέτης ταινιών, όπως «Ο Προδότης» (1967), «Χαϊδάρι 3:30 Αποδράσατε», «Ο Δοσίλογος» (1968) και ο «Γράμμος» (1971). Βρεθήκαμε μαζί του έχοντας δει την ταινία «Γράμμος-Βίτσι» λίγο πριν βγει η ταινία του Βούλγαρη. Ανακαλύψαμε ένα πρωτοπόρο του ελληνικού κινηματογράφου που δεν θέλησε ποτέ οι πολεμικές ταινίες να έχουν πολιτική χροιά δείχνοντας μια συναδέλφωση των Ελλήνων, που για αυτόν πάντα υπήρχε.

κ. Μαχαίρα, να πιάσουμε την ιστορία σας από την αρχή;

Εγώ πιτσιρικάς ήμουν με τους σκούφους της ΕΟΝ. Τότε η ΕΟΝ ήταν για όλα τα παιδιά. Εμείς ως παιδιά δεν ξέραμε τι πρέσβευε. Τότε ντυνόμασταν φαλαγγίτες με τα τραγούδια μας και με τις εκδρομές μας. Εγώ κατάγομαι από τους Μολάους Λακωνίας, ένα μέρος που τράβηξε πολλά από τους αντάρτες. Και τράβηξε πολλά γιατί είχε Τάγματα Ασφαλείας. Σήμερα αν ρωτήσεις κάποιον για τα Τάγματα Ασφαλείας θα σου πει: «οι προδότες». Τα λένε αυτά γιατί δεν ξέρουν πως δημιουργήθηκαν.

Τι ήταν για σας τα Τάγματα Ασφαλείας;

Τα Τάγματα Ασφαλείας δημιουργήθηκαν με διαταγή της Μέσης Ανατολής. Πρωθυπουργός στην εξόριστη κυβέρνηση ήταν ο Γιώργος Παπανδρέου. Και επειδή στην Γιάλτα ο Ρώσος ήθελε κάπως να βγει στην Ελλάδα, ο Τσώρτσιλ αντέδρασε και είπε: «Θα αφήσουμε την Ελλάδα μόνη της να ψηφίσει και να δει τι ζητάει». Έτσι έγιναν τα πράγματα και οπλίστηκαν τα Τάγματα Ασφαλείας. Δυστυχώς όμως, και τώρα που σκέφτομαι ότι πήραμε όπλα από Γερμανούς, μπορώ να σου πω ότι ντρέπομαι. Δεν έπρεπε να πάρουμε όπλα από Γερμανούς. Μεταξύ μας μπορούσαμε να κάνουμε ότι θέλουμε. Όχι όμως να πάρουμε όπλα από τους Γερμανούς.

Κοιτάξτε νομίζω ότι ο καθένας έχει την δική του άποψη για κάποια πράγματα. Ο αντάρτης που ήταν στο βουνό πίστευε ότι θα έκανε κάτι άλλο. Ο άλλος που ήταν στην αντίθετη παράταξη πίστευε κάποια άλλα. Για αυτό τρωγόμαστε συνέχεια.

Η αιώνια διχόνοια της φυλής που ποτέ δεν σταματάει.

Ναι, αλλά να σας πω κάτι; Έχω ένα φίλο μου από τους Μολάους που βάπτισε πριν από χρόνια το εγγόνι του στον Άγιο Εφραίμ στην Αττική. Τότε στους Μολάους την εποχή των Ταγμάτων Ασφαλείας ήταν ο Γιάννης Αστραπόγιαννος, αριστερός, και ο Κονταλώνης, συνταγματάρχης του Δημοκρατικού Στρατού. Υπόψη ότι εκείνη την εποχή της μάχης των Μολάων ο φίλος μου ήταν αξιωματικός της χωροφυλακής. Μου λέει λοιπόν εκεί στον Άγιο Εφραίμ: «Θα σου φανεί περίεργο ποιους έχω καλεσμένους». Και μου φέρνει τον Αστραπόγιαννο. Αρχίζουμε τα χαιρετίσματα και εκείνος μετά μου φέρνει τον Κονταλώνη. Και αρχίζαμε να τρώμε και να πίνουμε μαζί. Τι να πω για αυτό; Ήταν η εποχή που τα μίση μας τύφλωναν. Λέω κάποια στιγμή στον Αστραπόγιαννο τι γινόταν. Και ακούς τον φίλο μου τον Ανδρέα να λέει: «Ήμουνα στο Γεράκι, στο κάστρο». Και ο Αστραπόγιαννος να λέει: «Και εγώ ήμουνα από πάνω και σε πυροβολούσα». Και η γυναίκα μου (σ.σ. η Μάρλεν Παπούλια) συγκινήθηκε, τα μάτια της έγιναν κόκκινα. Δεν πίστευε ότι είχε γίνει εκείνη η συνάντηση.

Αυτή η αδελφοσύνη υπήρχε όμως στον Γοργοπόταμο ως ταινία.

Γύρισα τον «Γοργοπόταμο» και πήγα στα αυθεντικά μέρη. Κάθισα ένα μήνα εκεί στον Γοργοπόταμο και τον γύρισα. Εκεί λοιπόν έγιναν μάχες πολλές. Ήταν αντάρτες του ΕΛΑΣ με τον Άρη τον Βελουχιώτη. Ήρθαν στα γυρίσματα και κάποιος είπε: «Ήμουνα και εγώ εκεί». Και του λέω: «Να σε τραβήξω μέσα». Και τον έβαλα στην σκηνή με τα ταμπούρια. Διότι για την ανατίναξη της γέφυρας έφερε 100 άνδρες ο Ζέρβας από τα Γιάννενα και τους υπόλοιπους τους έβαλε ο Άρης ο Βελουχιώτης. Η δε γέφυρα του Γοργοποτάμου δεν ανατινάχθηκε ούτε από τον Άρη, ούτε από τον Ζέρβα. Ανατινάχθηκε από αυτούς που ήρθαν από την Μέση Ανατολή: τον Μάγιερ, τον Γούντχάουζ και τον Μαρίνη. Αλλά ο Ζέρβας και ο Άρης φρουρούσαν την γέφυρα και πολεμούσαν τους Γερμανούς και τους Ιταλούς μέχρι που κατάφεραν οι άλλοι και την ανατίναξαν.

Πως αποφασίσατε να κάνετε τον «Γοργοπόταμο»; Ήταν δική σας ιδέα η σας την σύστησαν από την στρατιωτική κυβέρνηση;

Καμιά κυβέρνηση δεν μου είπε τίποτα. Εγώ ήθελα και την έκανα. Τότε μάλιστα ήταν δικτατορία. Όταν έκανα την ταινία, δεν έβαλα μέσα ονόματα για να μην μου πουν μετά τίποτα. Αλλά ο στρατός είχε την διαταγή, παγία, να βοηθήσει όπως κάνει πάντα όταν γυρίζονται ταινίες εθνικού περιεχομένου. Μου έστειλαν ένα λόχο που ντύθηκαν αντάρτες του Άρη και του Ζέρβα. Και γύρισα την ταινία αχρωμάτιστα και στο τέλος του «Γοργοποτάμου» γράφω: «Η γέφυρα του Γοργοποτάμου ανατινάχθηκε από τις ανταρτικές ομάδες του Άρη Βελουχιώτη και του Ναπολέοντα Ζέρβα».

Ανταμωνόντουσαν και έλεγε ο Ζέρβας «Αδελφέ Άρη» στον Βελουχιώτη. Και ο Άρης τον αποκαλούσε «Στρατηγέ μου». Ο καθένας ήθελε να είναι αρχηγός. Αρχίζω την ταινία με την αντίσταση του ελληνικού λαού και τελειώνει στην ανατίναξη του Γοργοποτάμου. Είναι μια πατριωτική ταινία που κανείς άλλος δεν έχει πιάσει αυτό το θέμα. Ήμουνα ο πρώτος που άρχισα τις αντιστασιακές ταινίες.

Για πείτε μας για αυτές γιατί ο πολύς κόσμος σήμερα τις αγνοεί.

Η πρώτη ταινία ήταν ο «Προδότης», όπου μία αποστολή έρχεται από την Μέση Ανατολή με υποβρύχιο γιατί πάντα υπάρχει ένας προδότης που προδίδει. Και ο προδότης είναι πατέρας μιας αγωνίστριας που σκοτώνεται για να κάνει κακό στους Γερμανούς. Είναι ένα έργο που με αρέσει περισσότερο από ότι έχω γυρίσει. Παίζουν μέσα ο Λαυρέντης Διανέλλος, ο Στέφανος Στρατηγός, η Μάρλεν Παπούλια, η Έλλη Ξανθάκη. Μετά έκανα το «Χαϊδάρι 3:30 Αποδράσατε» και ύστερα τον «Γράμμο». Εκεί έπαιζαν πάρα πολλοί: ο Λευτέρης Γυφτόπουλος, η Ίλυα Λιβυκού, ο Νικήτας Πλατής, ο Χριστόφορος Ζιάκος, η Μάρλεν Παπούλια, ο Νίκος Φέρμας. Πολύς κόσμος. Όπως γράφω και στην αφίσσα: «Η αλήθεια για τον Εμφύλιο πόλεμο της Ελλάδος. Η ταινία βασίστηκε σε ιστορικά στηρίχθηκε σε ιστορικά γεγονότα και γυρίστηκε με την συμμετοχή των Ενόπλων Δυνάμεων».

Χρειάστηκε 2 ολόκληρα χρόνια για να τελειώσει. Ευτυχώς έστειλε ο στρατός ένα λόχο γιατί εγώ γύρναγα τις πολεμικές σκηνές στα ίδια μέρη που έγιναν: Μακρυγιάννη, Σχολή Χωροφυλακής, Φιλοπάππου, Μετς, Γουδί, Λιτόχωρο, Νυμφαίο, Κλειδί, Βίτσι, Αμύνταιο, Φλώρινα, Γράμμος, Πυσοδέρι, Βίγκλα, Αντάρτικο, Πρέσπες. Τώρα όμως δεν θα μπορούσα να τα κάνω. Ήμουν αλλιώς τότε και έχουν αλλάξει τα πράγματα σήμερα. Και ύστερα δεν έχουμε τα λεφτά που παίρνει ο φίλος μας ο Αγγελόπουλος που κάνει τον «Μελισσοκόμο» που του σκάει τα λεφτά το Κομμουνιστικό Κόμμα. Εμένα δεν μου έδωσαν λεφτά ούτε δεξιοί, ούτε αριστεροί. Ότι το έκανα το έκανα μόνος μου με την «Γαλαξίας» (σ.σ. την δικιά του κινηματογραφική εταιρεία) και με την βοήθεια του στρατού γιατί πως αλλιώς θα έβρισκα τα όπλα. Το «Χαϊδάρι 3: 30 Αποδράσατε» ήταν γεμάτο ανατινάξεις. Στο δε «Γράμμο- Βίτσι» ακόμη περισσότερες.

Γυρίσατε τον «Γράμμο» για τον Εμφύλιο. Τι γνώμη έχετε για εκείνη την περίοδο;

Εκείνη την περίοδο πιστεύω ότι ήμασταν λάθος ΟΛΟΙ. Πέρασε εκείνη η περίοδος και βλέπεις εκείνοι που πολέμαγαν ο ένας απέναντι στον άλλο και είναι φίλοι και αγκαλιάζονται. Σου έδειξα την υπόθεση του φίλου μου του Ανδρέα με τον Αστραπόγιαννο και τον Κονταλώνη. Τότε δεν υπήρχαν δικαστήρια, αν κάποιος έκανε εγκλήματα στον πόλεμο. Έλεγαν: «Εσύ τι είσαι; Αριστερός;» Τον τουφέκιζαν. Πήγαιναν οι άλλοι και έλεγαν «Εσύ τι είσαι; Δεξιός;» Παρ' τον κάτω. Για μένα δεν υπάρχουν αυτά. Εγώ έκανα τον «Γοργοπόταμο» και αγκάλιασα τους ανθρώπους, και τον Ζέρβα και τον Βελουχιώτη. Έκαναν ένα ηρωικό κατόρθωμα. Ο καθένας το παίρνει όπως θέλει αυτό.

Σε τι πηγές βασιζόσασταν για τα έργα σας;

Εδώ έχω το βιβλίο (το παίρνει από την βιβλιοθήκη) «Στα άρματα, στα άρματα: Ιστορία του Αγώνα». Και όταν ήταν να κάνω τον «Γοργοπόταμο» κάλεσα στον γραφείο μου τον καπετάν Νικηφόρο τον Διαμαντή, του Άρη Βελουχιώτη και του είπα: «Καπετάν Νικηφόρε, θα κάνω τον «Γοργοπόταμο». Πες μου τι έκανες εσύ. Πως την είχατε κάνει;» Και μου λέει: «Εγώ είχα 80 άνδρες και φρουρούσα την γέφυρα του Σπερχειού. Άμα ερχόταν γερμανικές ενισχύσεις από την Λαμία, να τους κτυπήσω». Κάλεσα και του Ζέρβα, τον καπετάν Μιχάλη, και του έδωσαν τα χαρτιά από τα αρχεία. Και μου είπαν: «Ήρθαμε εδώ πέρα κανονικά και μετά την μάχη φύγαμε προς τα βόρεια». Όσο για την ταμπέλα στην Εκκλησία (σ.σ. «Εις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρις», Ναπολέων Ζέρβας) αυτοί λένε ότι την έβαλαν και εγώ την έβαλα. Αυτή είναι η αλήθεια. Για να μην λέει κανένας αριστερός ότι κάνω προπαγάνδα για τον Ζέρβα. Αυτή είναι η αλήθεια.

Επίσης να σου πω ότι ο Άρης Βελουχιώτης ανέθεσε την αρχηγεία στον Γοργοπόταμο στον Ζέρβα. Το λέει εδώ το κομμουνιστικό βιβλίο: «Ο Άρης Βελουχιώτης ανέθεσε την επιχείρηση του Γοργοπόταμου στον Ζέρβα γιατί αφ' ενός ήταν μεγαλύτερος, αφ' ετέρου γιατί ήταν αξιωματικός». Και τα έβαλα μέσα γιατί δεν θέλω να έρθει και να μου πει ότι πήρα κάποια πλευρά.

Θέλατε να δείχνετε τους Έλληνες συναδελφωμένους.

Οι Έλληνες για μένα ήταν πάντα αδελφωμένοι. Όταν ήταν να κυνηγήσουν τους Γερμανούς, ήταν όλοι αδελφωμένοι. Τώρα πάνε και γιορτάζουν οι αριστεροί τον Γοργοπόταμο. Και τους λες: «Γιατί γιορτάζετε μόνοι σας; Μαζί όλοι δεν το κάνατε;»

Μιλήστε μου για τις άλλες αντιστασιακές ταινίες που κάνατε.

Την ίδια περίοδο, στα τέλη της δεκαετίας του ‘60, έκανα το «Χαϊδάρι 3:30 Αποδράσατε». Ήταν μια ταινία που αναφερόταν στην εξέγερση των κρατουμένων του Χαϊδαρίου και πρωταγωνιστούσε ο Στέφανος Στρατηγός, η Μάρλεν Παπούλια, ο Κώστας Κακαβάς, ο Λαυρέντης Διανέλλος. Το σενάριο ήταν πολύ καλό και το είχε γράψει ο Αλέξης Πάρνης. Ο Πάρνης ήταν ένας συγγραφέας ο οποίος ήταν αριστερός και έφυγε στην Ρωσία μετά τον Εμφύλιο και μετά στην δεκαετία του ‘60 γύρισε μετανοιωμένος.

Έκανα επίσης τον «Δοσίλογο». Ο δοσίλογος ήταν ένας Έλληνας που ήταν ρουφιάνος των Γερμανών. Πάλι ήταν η κοπέλα, η οποία ήταν στην Αντίσταση.

Την οποία υποθέτω την έπαιζε η Μάρλεν Παπούλια.

Βέβαια. Σε αυτά ήταν φοβερή η Παπούλια. Μιας και είδες τον «Γοργοπόταμο» την είδες όταν πηδούσε από το παράθυρο με το αυτόματο; Ήταν τρομερή. Επειδή ήταν κλασσική χορεύτρια, του Μοριάνωφ διπλωματούχος χορεύτρια και δασκάλα. Μπορούσε να κινηθεί με τέτοιο τρόπο επειδή είχε το κορμί χορεύτριας. Που να το κάνουμε εμείς αυτό;

Για να γυρίσουμε στην ταινία ο δοσίλογος ήταν αστυνομικός σε ένα αστυνομικό τμήμα. Τον αποκαλούν δοσίλογο, αλλά δεν είναι δοσίλογος. Παίρνει τα μυστικά από τους Γερμανούς και τα δίνει στους αντάρτες, που τον αρχηγό τον παίζει ο Διανέλλος. Επειδή όμως όλες οι απόπειρες για επίθεση απέτυχαν τον αποκαλούσαν δοσίλογο. Και τον έπιασαν και επειδή υπήρχε η φήμη του δοσίλογου τον σκότωσαν. Ενώ δεν ήταν.

Έκανα το «Ενωμένοι στην Ζωή και τον Θάνατο» με τον Μάνο Κατράκη και την Μάρλεν Παπούλια. Αυτό ήταν προεπαναστατικό του 1821.

Πείτε μου πως αποφασίσατε να κάνετε τον Γράμμο –Βίτσι» Εννοώ πως μέχρι τότε κάνατε ταινίες που έδειχναν τους Έλληνες αδελφωμένους. Ενώ η ταινία δείχνει τους Έλληνες να σκοτώνονται μεταξύ τους.

Με τον «Γοργοπόταμο» είδα ότι έγινε χαμός. Έκανα αίτηση στον στρατό και ζήτησα να το δουν τα σχολεία. Χρώμα στον Γοργοπόταμο και έβγαλε την διαταγή να το δουν. Ξέρεις τι έγινε τότε με τα σχολεία; Χαμός! Ας είχα έναν «Γοργοπόταμο» σήμερα, δεν θα ήθελα τίποτα άλλο.

Μετά από εκεί αποφάσισα να κάνω τον «Γράμμο». Έπιασα την ιστορία μιας οικογένειας. Το σενάριο το έγραψε η Δερτζώρτζη. Αυτή η οικογένεια είχε ένα γιο, τον Γιώργο, που ήταν στον Εθνικό Στρατό και έναν γιο καπετάνιο του ΕΛΑΣ, τον Χρήστο. Όλη η ιστορία περιφέρεται γύρω από αυτούς τους δύο. Αλλά έγιναν όλα αυτά. Πήγα στο Αμύνταιο, στην Φλώρινα, στο Κλειδί. Στο Κλειδί ο Ελληνικός Στρατός είχε πιάσει όλα τα πόστα. Για να τους δείξω πως οι αντάρτες δεν ήταν όπως τους φανταζόμαστε.

Δηλαδή πως ήταν;

Πιάνω μια ομάδα ανταρτών που είναι στα χαρακώματα. Και από την άλλη μια ομάδα του Εθνικού Στρατού με τον λοχία της. Και βάζω τον λοχία να φωνάζει «Καπετάνιε με ακούς; Βγαίνω χωρίς όπλα. Άκουσε με. Είμαστε αδέλφια. Κάποιος από εμάς μπορεί να είναι ο αδελφός κάποιου από εμάς. Να δώσουμε τα χέρια». Και ο καπετάνιος σηκώνεται από το χαράκωμα και γίνεται η συμφιλίωση. Και οι στρατιώτες κατεβάζουν τα όπλα και κατηφορίζουν όλοι μαζί. Ήθελα να δείξω την αγάπη που υπήρχε. Όλα τα έδειξα όπως έγιναν. Στου Μετς μπήκαν οι αύρες και έκαναν εκκαθαρίσεις γιατί είχε βγει μια διαταγή για την αμνηστία που έδιναν. Και δείχνω το συμβούλιο που γίνεται στην Βάρκιζα. Και δείχνω τον Ποπώφ, τον Ρώσο συνταγματάρχη, που ήταν μαζί με τους αριστερούς.

Και είναι η κλασσική σκηνή όπου είναι ο Ζιάκας (που παίζει τον Χρήστο) και είναι μαζί του ο κλασσικός καθοδηγητής και του λέει: «Είναι φιάσκο η αμνηστία».

Να σου πω τι γίνεται. Έγινε αμνηστία. Ορισμένοι παρέδωσαν τα όπλα στην Βάρκιζα. Ορισμένοι όμως που ήταν παθιασμένοι, προσπάθησαν να κάνουν αυτούς που ήθελαν να παραδώσουν τα όπλα να μην το κάνουν. Για αυτό έλεγαν ότι η αμνηστία είναι φιάσκο και το δείχνω εγώ να το λένε αυτό στον ένα γιο της οικογενείας. Δηλαδή τον Χρήστο που ήταν καπετάνιος του ΕΛΑΣ.

Γιατί δεν γυρίζονται πια πατριωτικές ταινίες, όπως στην περίοδο 1966-1973;

Γιατί δεν είναι τρελοί! Γιατί για να γυρίσουν σήμερα ένα «Γράμμο» ή ένα «Γοργοπόταμο» τους βγαίνει η Παναγία ανάποδα. Γι' αυτό γυρίζουν ένα οικογενειακό δράμα και τελείωσε η υπόθεση.

Μπορεί να νικήθηκε η Αριστερά στον Γράμμο, αλλά δεν νομίζετε ότι από εκεί και πέρα κυριάρχησε στο πνευματικό πεδίο; Έχουμε φτάσει στο σημείο να μιλάμε μόνο για αριστερή διανόηση και να γυρίζονται ταινίες που να εκφράζουν αποκλειστικά την αριστερή άποψη για τα πράγματα.

Οι αριστεροί βοηθούνται μεταξύ τους. Κοίτα ποιοι παίρνουν τα διάφορα βραβεία. Οι αριστεροί βοηθούν ο ένας τον άλλο.

Ναι, αλλά πώς βλέπετε το να υπάρχει δεξιά κυβέρνηση και να χρηματοδοτεί ταινίες με αριστερή άποψη;

Μα, αγαπητέ μου αυτή είναι η Δεξιά. Η Δεξιά αγκάλιαζε τους αριστερούς. Τους δικούς της τους πέταγε απ' έξω. Γιατί πιστεύετε ότι έχασε η Νέα Δημοκρατία; Αν ήταν να στηρίξουν την ταινία σου έλεγαν «Είσαι δεξιός; Δεν σε θέλουμε. Είσαι αριστερός; Έμπα μέσα ότι και να ‘σαι». Ντρεπόμαστε να το πούμε ότι είμαστε δεξιοί; Να την λοιπόν η Νέα Δημοκρατία. Πήγε κατά διαβόλου και να πάει και πιο πέρα. Να ησυχάσουμε από αυτό το κόμμα, μήπως κάνουμε κανένα άλλο κόμμα. Γιατί έτσι είναι. Βλέπεις ότι αγανακτώ. Πάρε την ΕΡΤ με 6500 κόσμο. 96 είναι μόνο οι δεξιοί.

Να σας ρωτήσω τώρα κάτι άλλο. Πριν λίγους μήνες ενώ παιζόταν στην Δημοτική Τηλεόραση Θεσσαλονίκης, η ταινία σας «Γράμμος-Βίτσι» παρενέβη η Κομματική Επιτροπή του ΚΚΕ και διεκόπη η προβολή της. Τι γνώμη έχετε για αυτό;

Είναι ηλίθιοι οι υπεύθυνοι του καναλιού που την σταμάτησαν.

Εσείς δηλαδή δεν πιστεύετε ότι υπάρχει μία ιδεολογική τρομοκρατία της Αριστεράς που κάνει ότι θέλει στην Ελλάδα;

Η Αριστερά; Η Αριστερά μας πηδάει από όλες τις τρύπες. Κοροϊδευόμαστε; Η Αριστερά κάνει κουμάντο στην Ελλάδα και την Αριστερά την φοβούνται για αυτό δεν κάνουν τίποτα.

Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε στο τεύχος 20 (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2009) του περιοδικού Patria και στην προσωπική ιστοσελίδα του Γιώργου Πισσαλίδη.